Ηράκλειτος

(Έφεσος περ. 535 – 475 π.Χ.).Προσωκρατικός φιλόσοφος. Ελάχιστα γνωρίζουμε για τη ζωή του·φαίνεται όμως ότι είχε αριστοκρατική καταγωγή και για τον λόγο αυτό περιφρονούσε τόσο την τυραννίδα όσο και τη δημοκρατία. Ανεξάρτητο και δυνατό πνεύμα, καταφρονητής των πολλών, λέγεται ότι αποτραβήχτηκε τελικά στη μοναξιά του περίφημου ιερού της Αρτέμιδος. Τα κριτήριά του, το ύφος του λόγου του, η διδασκαλία του, όλα μαρτυρούν μια πρόκληση προς την κοινή αντίληψη, η οποία όμως πήρε –χάρη στη διεισδυτική του διάνοια– τη μορφή χειραφέτησης από τις συμβατικές και εύκολες παραδοχές. Το σύγγραμμά του Περί φύσεως δεν ακολουθεί μέθοδο ανάλυσης και απόδειξης –δεν έχει δηλαδή τίποτε που να θυμίζει διάλογο και υπολογισμό ενδεχόμενων αντιρρήσεων ή δυσκολιών του αναγνώστη– αλλά έχει χαρακτήρα αφοριστικό, με πλούτο εικόνων και βραχυλογίες που συχνά θυμίζουν χρησμούς μαντείου. Για τους πολλούς, λοιπόν, o Η. ήταν o σκοτεινός φιλόσοφος. Απέρριπτε άλλωστε από την αρχή τα κοινά κριτήρια των αισθήσεων, που βλέπουν τα πράγματα ως σταθερά σε μια συγκεκριμένη δική τους μορφή (χάρη στην οποία δεν συγχέονται μεταξύ τους) και δίδασκε ότι τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση –όχι με την έννοια της απλής μετατόπισης, αλλά της συνεχούς εσωτερικής αλλαγής– και ότι μεταβαίνουν στο αντίθετό τους. Έτσι, τα αντίθετα ενυπάρχουν μέσα σε κάθε πράγμα, μέσα στον ενιαίο κινούμενο κόσμο γενικά και συγχρόνως συγκρούονται. Από τη σύγκρουση αυτή και την αδιάκοπη μετάπλαση των αντιθέτων μεταξύ τους προέρχονται όλα τα φαινόμενα του κόσμου: «πόλεμος πατήρ πάντων». Χαρακτηριστική είναι η εικόνα του ποταμού, που ενώ φαίνεται συνεχώς ο ίδιος, αλλάζει ακατάπαυστα τα νερά του, ώστε στην πραγματικότητα να μην μπορεί κανείς να μπει δύο φορές στον ίδιο ποταμό. Ο Η. όμως δεν αρνήθηκε την ενότητα του κόσμου. Αντίθετα, την έβλεπε ακριβώς μέσα στη σχέση των αντιθέτων, που αν από τη μία μεριά αλληλοσυγκρούονται, από την άλλη –και για τον ίδιο ακριβώς λόγο– προϋποτίθενται αμοιβαία: «τα αντίμαχα μονιάζουν και τα χωρισμένα συναντώνται» σύμφωνα με ένα απόφθεγμά του και ακόμα «από όλα γίνεται το ένα, και από το ένα όλα». Έτσι υπάρχει μια κρυφή αρμονία με τις αντιθέσεις, έλλογη και θεία. Θεός και φύση συνταυτίζονται. Ο ενιαίος φορέας αυτής της κίνησης και των αντιθέσεων είναι η φωτιά, που νοείται μάλλον ως θερμή πνοή, αναθυμίαση. Η πρώτη αυτή ουσία μεταλλάσσεται σε νερό και ύστερα σε χώμα –είναι o δρόμος προς τα κάτω– και πάλι αντίστροφα μέχρι την εκπύρωση– o δρόμος προς τα άνω· τελικά όμως «οδός άνω και κάτω μία». Ως προς τον άνθρωπο, η ψυχή του είναι κομμάτι της θεϊκής φωτιάς και όσο είναι ξηρότερη η ψυχή (όσο δηλαδή καθαρότερη είναι ως φωτιά) τόσο είναι τελειότερη. Μετά τον θάνατο, η ψυχή του ανθρώπου γυρίζει στην παγκόσμια φωτιά, για ατομική όμως αθανασία δεν γίνεται λόγος. Η ψυχή του φιλοσόφου, με το να στρέφεται προς τη θεϊκή αυτή διάταξη του κόσμου και να συνταυτίζεται με αυτή, δοκιμάζει την πραγματική ευδαιμονία της. Ο Η. συνέχισε και διέσπασε συγχρόνως την ιωνική φιλοσοφική παράδοση. Τη συνέχισε, εφόσον ασχολήθηκε με τη φύση, στην οποία ενέτασσε και τον άνθρωπο και εφόσον τη θεωρούσε αγέννητη, ζωντανή και έλλογη· τη διέσπασε, εφόσον δεν παραδεχόταν κανένα υλικό στοιχείο ως σταθερό, ως αρχή του είναι, αλλά εισηγήθηκε την ιδέα του γίγνεσθαι. Η φιλοσοφία του Η. ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την ελεατική αντίληψη του ενός όντος, που δεν συμβιβάζεται με τις αντιθέσεις και την κίνηση και γι’ αυτό τις παρουσιάζει ως μη αληθινές. Ο H., αντίθετα, δεν επιζητούσε να σώσει την ενότητα του κόσμου με την άρνηση του κόσμου, του κινούμενου και αντιφατικού αλλά και ενιαίου. Υπήρξε γι’ αυτό o κύριος φιλόσοφος, η σκέψη του οποίου άσκησε μεγάλη επιρροή όχι μόνο στην αρχαιότητα αλλά κυρίως στους νεότερους χρόνους: στη φιλοσοφία του Χέγκελ και στη διαμόρφωση των διαλεκτικών αντιλήψεων γενικά. Η φιλοσοφία του Ηράκλειτου υποστηρίζει ότι η πραγματικότητα βρίσκεται σε συνεχή ροή, εξαιτίας της αδιάκοπης πάλης των αντιθέτων.